Zabytki są ważnymi elementami historii, które wymagają szczególnej ochrony prawnej. Stanowią wszak dziedzictwo dla przyszłych pokoleń. Z tego powodu dysponenci zabytków (właściciele i posiadacze) muszą być świadomi obowiązujących przepisów i procedur prawnych. W niniejszym wpisie przedstawiamy najważniejsze informacje o ochronie zabytków w Polsce, w szczególności prawa i obowiązki właścicieli i posiadaczy.
Zgodnie z ustawą z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami, opieka nad zabytkiem sprawowana przez jego właściciela lub posiadacza polega, w szczególności, na zapewnieniu warunków:
- naukowego badania i dokumentowania zabytku;
- prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robot budowlanych przy zabytku;
- zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie;
- korzystanie z zabytku w sposobu zapewniający trwale zachowanie jego wartości;
- popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczenia dla historii i kultury.
Jak wskazuje się w orzecznictwie sądów administracyjnych, zasadniczo opieka nad zabytkiem ma charakter zindywidualizowany. Odpowiedzialny za nią jest bowiem aktualny właściciel lub posiadacz zabytku. Sprawowanie opieki nad zabytkiem oznacza konieczność przestrzegania przepisów ustawy o ochronie zabytków, bez względu na fakt, czy zabytek jest zabytkiem rejestrowym, czy nierejestrowym. Rola dysponenta zabytku sprowadza się przy tym do starannego postępowania w stosunku do zabytku, jak najdłuższego utrzymania zabytku w jak najlepszym stanie oraz jak najlepszego jego wykorzystania dla dobra ogółu ze względu na jego walory historyczne czy naukowe. Zatem zabytek przestaje być wyłącznie prywatnym dobrem jego właściciela. Warto zwrócić uwagę, że obowiązki określone w omawianym przepisie nie oznaczają wyłącznie nakazu podejmowania czynnego działania, bowiem mogą mieć charakter bierny, polegający na udostępnieniu zabytku czy wyrażeniu zgody na przeprowadzenie badań.
Jeżeli zabytek zostanie wpisany do rejestru zabytków, dysponent zabytku jest wówczas zobowiązany do stałej współpracy z wojewódzkim konserwatorem zabytków. W ten sposób wymagane jest uzyskanie pozwolenia na m.in. prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych, w tym prac polegających na usunięciu drzewa lub krzewu z nieruchomości lub jej części będącej wpisanym do rejestru parkiem, ogrodem lub inną formą zaprojektowanej zieleni, wykonywanie robót budowlanych w otoczeniu zabytku oraz prowadzenie badań konserwatorskich, architektonicznych i archeologicznych. Tylko po uzyskaniu odpowiednich pozwoleń od organu ochrony zabytków właściciel lub posiadacz może przystąpić do realizacji jakichkolwiek prac. Konieczne jest także stosowanie odpowiednich materiałów oraz metod konserwatorskich, które będą zgodne z zaleceniami konserwatora. Ingerencja w zabytek bez uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków może prowadzić do poważnych konsekwencji prawnych, w tym finansowych kar administracyjnych w wysokości do nawet 500.000 zł i konieczności przywrócenia obiektu do pierwotnego stanu.
W ustawowo określonych przypadkach dysponent zabytku zobowiązany jest także uzyskać pozwolenie wojewódzkiego konserwatora zabytków lub ministra do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego na wywóz zabytku za granicę. Ustawodawca ustanowił cztery rodzaje pozwoleń: wielokrotne pozwolenie ogólne, wielokrotne pozwolenie indywidualne na czasowy wywóz zabytku, jednorazowe pozwolenie na czasowy wywóz zabytku za granicę oraz jednorazowe pozwolenie na stały wywóz zabytku za granicę. Katalog obiektów, dla których konieczne jest uzyskanie pozwolenia obejmuje przykładowo dzieła malarstwa starsze niż 50 lat o wartości wyższej niż 40.000 zł.
Posiadanie zabytku wiąże się z wieloma ustawowymi obowiązkami, które mają na celu prawną ochronę dziedzictwa kulturowego. Z tego powodu właściciele zabytków muszą być świadomi swoich praw i obowiązków, co umożliwi im prawidłowe zachowania w odniesieniu do zabytkowych obiektów. Kancelaria Adwokacka Jakuba Elegańczyka wspiera prawnie właścicieli i posiadaczy zabytków, jak i podmioty zainteresowane nabyciem zabytku.
Autor: Kacper Ławniczek